Primo Levi Na God – Joyce Rondaij.

Levi heeft vele keren gezegd dat hij niet in God geloofde, een overtuiging die nog sterker werd nadat hij getuige was van het extreme lijden in Auschwitz. De naam God komt echter regelmatig voor in zijn werk.

Wat recensies schrijven betreft ben ik tot nu toe, er staan inmiddels ongeveer 50 recensies op deze site, met geen ander boek zo lang bezig geweest als met dit boek. Ik ben niet gelovig, ooit wel geweest, dat ‘ooit wel geweest’ heeft trouwens voor de gewoonte gezorgd dat ik God met een hoofdletter schrijf, ook om duidelijk te maken dat het om de God uit de Bijbel gaat.

Ondanks dat ik niet geloof ben ik toch sterk geïnteresseerd in hoe gelovigen de rol van hun God ten opzichte van Auschwitz zien, en dat komt omdat ik me niet kan voorstellen dat iemand in een God kan geloven die je zo laat lijden. Eerder in de geschiedenis is er al veel ellende geweest waarbij God niets van zich liet horen, maar het gaat nu specifiek om Auschwitz. 

Joyce Rondaij, theoloog, werkte van 2015 tot 2019 aan haar promotieonderzoek aan de Protestantse Theologische Universiteit. Speciaal voor dit onderzoek leerde ze Italiaans. Dit boek is de vertaling en bewerking van haar dissertatie.

Uitgangspunt van het boek is: ‘Waarom is het waardevol de vraag te stellen naar de mens en God in Primo Levi’s werk?’ Deze vraag is bijzonder omdat Levi in een interview eens zei: ‘Het probleem van God heeft me tot nu toe nooit echt beziggehouden. Het mijne is het leven van een man die leefde, en leeft, zonder God, onverschillig tegenover God.’ De kernvraag van het boek wordt uitgewerkt in drie hoofdthema’s: onrechtvaardig lijden, chaos en schepping, en goed en kwaad. Elk thema komt in meer dan één van Levi’s werken voor en is ook van belang binnen de theologie. Ik vind dat de manier waarop Rondaij Levi naar deze  thema’s toeschrijft op een manier die Levi’s werk met de Bijbel verbindt soms geforceerd, bijvoorbeeld in  het stuk over ‘chaos en schepping’, waarin Levi’s tekst over een ‘herschepping’ na Auschwitz met het Bijbelse scheppingsverhaal gecombineerd wordt.

Rondaij bespreekt Levi’s boek ‘De zoektocht naar de wortels’, dat tussen twee haakjes niet in het Nederlands  is verschenen. Levi opent dat boek met een hoofdstuk over Job. Volgens Levi bevat het verhaal van Job :’De vragen van alle tijden, die waarop de mens tot dusver geen antwoord heeft gevonden en ook nooit zal vinden, maar hij zal er altijd naar zoeken omdat hij het nodig heeft om te leven, om zichzelf en de wereld te begrijpen. Job is de rechtvaardige die onderdrukt wordt door onrecht.’ 

De reden dat ik zo lang met dit boek bezig ben geweest is omdat teksten als het bovenstaande me aan het denken zetten. Je stopt dan met lezen, laat je gedachten gaan over wat je zojuist gelezen hebt, formuleert je eigen denkbeelden, kijkt hoe bovenstaande aansluit bij de eigen denkbeelden, leest het verhaal van Job nog eens etc. 

Zo’n zelfde ‘doordenker’ is de vraag, die door veel naoorlogse schrijvers gesteld is, of het geoorloofd is om te verwijzen naar het Bijbelboek Job in het spreken over lijden, vanwege de vrees dat het boek het lijden te veel als verlossend beschouwd. Levi was in ieder geval niet in staat om enige betekenis aan zijn ervaringen in Auschwitz toe te kennen. 

Job is een bijzonder vreemd Bijbelboek, God heeft op een zekere dag een gesprek met ‘de zonen Gods (Wie zijn dat?) en onder hen ook de satan.’ Het is hier nog satan zonder hoofdletter. God vraagt satan wat hij gedaan heeft, satan antwoordt dat hij een zwerftocht rond de aarde gemaakt heeft. Dan vraagt God of satan toevallig Job heeft gezien, Job is volgens God de vroomste mens op aarde. Dat heeft een reden antwoordt satan; het gaat Job voor de wind in het leven. God geeft  satan toestemming met Jobs bezit te doen zoals hij wil. Even daarvoor  spreekt God met grote waardering over Job, nu mag satan doen wat hij wil. Kon God niet zeggen dat hij Job vertrouwt, waarom kiest hij satan boven Job? Als satan Job niet vertrouwt dan is dat toch satans zaak?  God gaat met satan een soort weddenschap aan ten koste van de vrome Job! 

Job zegt even verder tegen zijn vrouw dat zowel het goede als het kwade van God komt. Levi schrijft dat zowel het goede als het kwade uit de mens komt. Zo dankt Levi, volgens eigen zeggen, zijn leven in Auschwitz aan een Italiaanse civiel-arbeider, Lorenzo, die hem, zes maanden lang, elke dag eten gaf. Lorenzo hielp hem aan kleding en verstuurde een kaart voor Levi naar Italië, hij bracht ook het antwoord. Gelukkig staat hier niet dat God Lorenzo op Levi’s pad bracht! Anders komen we weer bij de vraag waarom God Hitler op Levi’s pad bracht.

Theologen wringen zich in allerlei bochten om lijden te verklaren. Zoals vrijwel altijd wordt de blik daarbij naar de mens gewend. Je kunt toch moeilijk God de schuld geven? ‘Als God het kwade toelaat, hoe kan de mens het voorkomen?’ ‘We moeten de mens verantwoordelijk houden voor het kwaad in de wereld’. (Blz. 76.) Levi meent: ‘Dit is hoe het is, we kunnen niet anders dan het accepteren. We zijn niets meer dan een detail in de grote machine van het universum. En we weten niet wat de marge is van de autonomie die voor ons gereserveerd is in deze machine.’ 

Waarom is alles zoals het is? Die vraag heb ik me niet meer gesteld sinds ik op m’n negende dat oude boek van mijn grootvader in een oude kast vond, en daarin stond een foto, één van die beroemde foto’s van het kamp van Auschwitz dat net bevrijd was, en in een hoek van die foto zag je een stapel van wel honderd naakte, uitgemergelde, dode, geheel van hun waarde beroofde achterblijfselen van wat eens mensen waren.  (Blz. 88).  Herman Brusselmans – Watervrees tijdens een verdrinking.

Menselijke creativiteit wordt in de theopoëtica, hoofdstuk 3, gezien als noodzakelijk aspect van de schepping. Dit maakt dat de mens een grote verantwoordelijkheid krijgt, omdat niet alle schepping goede schepping is. Ook hier wordt weer naar de mens gekeken als het om het lijden gaat. De mens is verantwoordelijk, God bemoeit zich er niet meer mee. Wie is trouwens ‘de mens’, denkt en handelt ‘de mens’ als één wezen?

Ik erger me aan theologen en ‘schriftuitleggers’ die met verbale vindingrijkheid en gezochte theologische verklaringen Gods afwezigheid bij de lijdende mens trachten te verklaren. Levi schrijft: ‘God kan het niet uithouden met diegene die geen geld heeft. Waarom? Omdat, als God van de arme zou houden, de arme niet arm meer waren.’ De Joodse Tevje, een van degene die met verbale vindingrijkheid de vraag hoe God en onrechtvaardig lijden naast elkaar kunnen bestaan weet te beantwoorden bestaat volgens Levi niet meer: ‘Het gas van Auschwitz en het kamp van Stalin hebben hem vermoord.’ 

In hoofdstuk 4 is ‘Goed en kwaad in en na Auschwitz’ het onderwerp. God komt in dit hoofdstuk niet voor, kwaad is menselijk. Tja, dat kun je God niet verwijten.

In ‘Is dit een mens’ schreef Levi dat de verhalen van de gevangenen een nieuwe Bijbel kunnen vormen, vandaar de titel van dit werk.

Een pasklare theologie na het lijden geeft Joyce Rondaij na het lezen van Levi’s werk niet, ze heeft wel een mooi slotwoord: ‘Spelen op het plein voor de tempel is geen opmaat voor het betreden van de tempel. Levi heeft deze voorgoed verlaten. Toch is het plein een interessant speelveld waarop te ontdekken is wat religieuze taal kan betekenen, na God. Voor een theologie die nieuwe betekenissen wil vinden van het woord God.’ 

In een kort stukje in Trouw over dit boek staat dat Joyce Rondaij zich buigt over de vraag ‘Hoe kunnen we spreken over God na Auschwitz?’, het gaat in dit boek echter om de vraag ‘Waar komt het lijden vandaan?’ en ‘Hoe zit het met mens en God in Primo Levi’s werk?’

Deze centrale thema’s leiden tot de een boek dat de blik verruimt. Het is regelmatig gecompliceerd, het vraagt wat van de lezer, en zet je, zoals ik schreef, aan tot denken.

Een mooi sober vormgegeven uitgave.

Op You Tube staat de promotie van Joyce Rondaij aan de Protestantse Theologische Universiteit Utrecht. Interessant om Rondaij over haar proefschrift te horen.

Op 23 juni 2021 wordt Primo Levi na God gepresenteerd. Journalist Stevo Akkerman (Trouw) en auteur Arnon Grunberg zullen op het boek van Rondaij reageren. Prof. dr. Marcel Barnard, hoogleraar praktische theologie en liturgiewetenschapper aan de PThU, is de voorzitter van dit online event. U kunt zich aanmelden voor deze Zoom-bijeenkomst via https://www.pthu.nl/actueel/agenda/2021/06/boekpresentatie-primo-levi-na-god/

Primo Levi – Na God.

Joyce Rondaij.

2021 

Uitgeverij Verbum.

Een boek dat ik naast het boek van Joyce Rondaij heb gelezen is: ‘Waarom? Over lijden, schuld en God’ van Dr. A. van de Beek. Van de Beek is één van de belangrijkste theologen van de huidige tijd. In zijn werk is de vraag naar het waarom van het lijden een centraal thema. Van de Beek schrijft onder meer dat op Golgotha het lijden van Jezus samenvloeit met Auschwitz. 

Even een klein stukje uit het hoofdstuk met de titel ‘God wil het kwade niet.’ ‘In dit hoofdstuk is ons uitgangspunt, dat God volkomen goed is. Hij is liefde en genade. Hij wil slechts het heil en geluk van de mensen. Het kwade, lijden en zonde, is dan ook niet toe te schrijve aan zijn wil of werk, maar komt voort uit een andere bron. God is juist degene die zich het allermeest tegen het kwade verzet.’ Dat maakt nieuwsgierig. Dit boek laat zich niet in een paar woorden samenvatten, wel meen ik te kunnen zeggen dat ook Van de Beek de oorzaak van het lijden bij de mens legt, de mens is zondig. Maar waarom God de mens niet met daden te hulp komt blijft mij onduidelijk, het blijven woorden.

Ook van Van de Beek, ‘Rechtvaardiger dan God – gedachten bij het boek Job’.  Wil ik ook nog wel eens lezen. (Al weet ik dat ik totaal andere denkbeelden heb dan de schrijver.)