Putten – de razzia en de herinnering. Madelon de Keizer.

Op 1 oktober 1944 kregen de inwoners van Putten het bevel hun huizen te verlaten en zich naar de Oude Kerk te begeven, daar zou een ‘hercontrole van de persoonsbewijzen’ plaats vinden. Wie ’s middags in huis aangetroffen zou worden zou  ter plekke doodgeschoten worden. Wat moest men doen?, naar de kerk gaan?, onderduiken?, vluchten? of gewoon thuis blijven en afwachten?

Onlangs, mei 2021, was ik een weekje op vakantie in Putten. Reden om me te verdiepen in de razzia van oktober 1944. Een gebeurtenis uit de Tweede Wereldoorlog waarvan ik vrijwel niets wist. Ik koos voor ‘Putten’ van Madelon de Keizer. Zoals uit dit verslag zal blijken was dit een schot in de roos.

De razzia kwam niet voor iedereen als een verrassing, er waren in de maand september 1944 al bewoners die er bang voor waren. Madelon de Keizer geeft een opsomming van gebeurtennissen die de Duitsers redenen gaven om tegen het dorp op te treden.

De opzet van de razzia was geraffineerd. De inwoners kregen niet eenvoudig het bevel hun huizen te verlaten en zich naar de kerk in Putten te begeven, dat zou argwaan wekken. Er zou een ‘hercontrole’ van de persoonsbewijzen plaatsvinden en dat leek een tamelijk onschuldig en alleszins aanvaardbare reden.

Naast de razzia ook, zoals de titel zegt, aandacht voor de herinnering. Putten was verscheurd en gehavend uit de bezetting gekomen, dit was bijvoorbeeld te zien aan de politiezuivering in 1945. De samenwerking tussen de Duitsers en de plaatselijke politie ontnam het grimmige karakter aan de Duitse actie, waardoor velen in de fuik liepen. De Nederlandse politiemannen werden in de ogen van veel Puttenaren de werkelijke boosdoeners. Dat de zaak gecompliceerder is wordt in het eerste hoofdstuk duidelijk.

Als reden voor de razzia wordt algemeen de, mislukte, aanslag op de auto met vier Duitsers gezien. Al tijdens de oorlog, maar ook lang daarna, wilden zij die de aanslag gepleegd hadden daar niet voor uitkomen. Ze werden gezien als de schuldigen van het enorme leed dat over het dorp was gekomen. Hoe ga je daar als mens en als dorp mee om? Aanslagplegers die meededen aan een onderzoek van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie bedongen 50 jaar geheimhouding. Deze was verstreken toen met dit boek begonnen werd.

De aanslag wordt in het boek diepgaand bestudeerd.

De vraag of de razzia het gevolg van de aanval op de Duitse auto of waren de Duitsers de intensieve verzetsactiviteiten op de Veluwe beu? Een belangrijke vraag die niet makkelijk te beantwoorden is, De Keizer bespreekt de bronnen die tot een antwoord kunnen leiden.

De herinnering aan de razzia wordt gestuurd door antwoorden op vragen als ‘Wie zat wel of niet in de verzetsgroep-Putten?, wie had wel en wie niet meegedaan en/of gefaald bij de aanslag?, wie had samengewerkt met de Duitsers?, hadden mannen die zich een heldenrol toeschreven werkelijk zo goed gehandeld?. Hoe de zaak zich heeft toegedragen is vrijwel niet vast te stellen, en de naoorlogse machtsrelaties in Putten maakten uit wat de ‘waarheid’ was.

De Keizer bekijkt de zaak Putten vanuit vele kanten, op het moment dat je een aannemelijke verklaring hebt gelezen, bijvoorbeeld over de grote opkomst in de Oude Kerk, komt ze met andere argumenten die een nieuw licht op de zaak werpen. Eenvoudige verklaringen voldoen, zoals meestal, niet.

De interpretatie van de razzia en de gevolgen zijn nogal eens veranderd. De Keizer geeft een mooie beschrijving van wat tijd en standpunten met herinneringen doen en hoe dat de interpretatie vorm geeft.

Zijn de mannen van Putten als makke schapen ter slachting gegaan?, waren het de Puttense mannen die het in de werkkampen het slechts uithielden, stierven zij als eerste? Verschillende stemmen menen van wel. Mannen uit Putten vertrouwden op God en lieten het gebeuren, verder waren zij gewend aan een goed leven en konden niet tegen honger en uitputting. Ook hier liggen de zaken gecompliceerder en blijken bovenstaande beweringen niet waar te zijn.

In het op deze site besproken boek ‘De bus uit Dachau’ van Jos Schneider en Gijs van de Westelaken bleek dat de Nederlandse regering geen aandacht had voor Nederlanders in Dachau. In dit boek komen we dat helaas weer tegen. Enkele mannen uit Putten sloten zich na de bevrijding van kamp Neugamme aan bij een Belgisch konvooi. Veertien dagen waren ze onderweg. Hulp voor Nederlanders waren ze niet tegengekomen.

Kort na de oorlog werden er twee monumenten geplaatst. Eén bij de kerk waarvandaan de mannen weggevoerd werden en één op de plaats waar, door de Duitsers in brand gestoken, woningen hadden gestaan. Het monument bij de kerk draagt de tekst: ‘Van hier werden zij weggevoerd’, het andere monument is een treurende vrouw die uitkijkt over symbolische graven. Dat dit boek vrijwel geen detail onbesproken laat blijkt uit het deel dat het tot stand komen van het monumenten de treurende vrouw beschrijft.

In 1992 werd herinnerings- en informatiecentrum oktober 44 geopend. Dit centrum was, volgens de Stichting oktober 44, nodig, om te zorgen dat ook komende generaties de geschiedenis leert kennen. Voor hen  is de boodschap van de tekst ‘Van hier werden zij weggevoerd’ niet meer vanzelfsprekend. Wie werden weggevoerd?, waarom? En waarheen?

Vanaf het begin van de jaren tachtig heeft de stichting Oktober 44 er op aangestuurd dat de geschiedenis van Putten onderdeel werd van de bezettingsgeschiedenis van heel Nederland. Men wilde geen aparte status meer voor het dorp. Dit betekende onder meer dat er ruimte kwam om ook andere slachtoffers uit Putten te herdenken; militairen, joden, verzetsstrijders of slachtoffers van beschietingen. Zo verrees er een monument voor vier gesneuvelde Canadezen.

Dit is een ijzersterk boek, het bestrijkt veel facetten van het drama dat zich in oktober 1944 in Putten afspeelde en bestudeerd wat daarna kwam.

Putten – de razzia en de herinnerin

Madelon Keizer

1998

Uitgeverij Bert Bakker – Amsterdam       

De stichting oktober 44 is bijzonder actief. Een bezoek aan de website ‘oktober44.nl’ is beslist aan te raden. Het jaarlijkse verslag van de stichting is een boekje op zich met naast de zakelijke informatie interessante artikelen.