Het Niemann Album.

Dit boek is opgedragen aan de gevangenen van Sobibor die op 14 oktober 1943 hun vrijheid bevochten, en aan de honderduizenden anderen die ten prooi vielen aan Johann Niemann en zijn medestanders, en het niet overleefden.

In de persberichten van dit, zo’n 380 pagina’s tellende boek, gaat het voornamelijk over de foto’s van Sobibor die hier voor het eerst te zien zijn, dat is niet raar, de publicatie van deze foto’s is een unicum, maar dit is zoveel meer dan een belangrijk fotoboek. De teksten van de hoofdstukken, geschreven door versc hillende auteurs, allen deskundig op hun gebied, zijn bijzonder goed. Heel informatief, met een wetenschappelijke nauwkeurigheid geschreven.  Zeggen dat de tekst de foto’s ‘in context’ plaats doet de teksten te kort. Ja, er wordt een historische context geschetst, maar daarnaast krijgt de lezer gedetailleerde achtergrond informatie. Ik was voorbereid op een boek met daarin foto’s ‘met toelichting’, dat is dus niet het geval.

Aktion Reinhardt, het uitroeien van de joden, vond plaats in drie kampen, Belzec, Sobibor en Treblinka. Het was een enorme operatie, in twee jaar tijd, 1942 en 1943, werden 1,8 miljoen joden vermoord.

Van de drie genoemde kampen was tot voor kort vrijwel geen beeldmateriaal bekend. In principe was het ook verboden om in de kampen te fotograferen. Toch gebeurde dat wel, de plaatsvervangend kampcommandant van Treblinka, Kurt Franz, heeft, net als Niemann, foto’s gemaak c.q. laten maken. Hier wel beelden van het moordgedeelte van het kamp. Het album van Franz en andere fotografische bronnen inzake Aktion Reinhardt zal binnenkort, onder redactie van Martin Cüppers, verschijnen.

Van Belzec is niet meer dan dozijn foto’s overgeleverd. Vier van die foto’s zijn in dit Niemann Album te vinden.

Tot nu toe waren er van Sobibor twee foto’s bekend. Dat is nu dus veranderd, met het Niemann Album beschikken we over een grote hoeveelheid foto’s, een zichtbaar bewijs dat het kamp heeft bestaan. 

Sobibor heeft bestaan van maart 1942 tot en met 14 oktober 1943. In die korte tijd zijn er 180.000 joden door vergassing vermoord. Vijftien mannen en twee vrouwen overleefden het kamp.

In het voorwoord van Bildungswerk Stanislaw Hantz e.V. kunnen we lezen dat de mensen van het Bildungswerk na het ontdekken van de foto’s wetenschappelijk  onderzoek naar de foto’s hebben verricht, met als doel te komen tot publicatie. Het voorwoord wordt besloten met: ‘Ze (de foto’s) vormen een unieke illustratieve weerslag van de levensloop van een man voor wiens daden de term ‘massamoordenaar’ bagatelliserend klinkt.’ 

Als voorbereiding tot publicatie is men, onder meer, met de foto’s naar Selma Engel, geboortenaam Saartje Wijnberg, één van de weinigen die Sobibor overleefde, gereisd, zij heeft de foto’s in 2017 in haar woonplaats in de Verenigde Staten gezien. 

In dit album vinden we geen beelden van het moorden, geen foto’s van de slachtoffers , maar foto’s die bedoeld zijn als persoonlijk aandenken van Johann Niemann. De meeste foto’s zijn in Sobibor genomen en laten de nazi’s zien die leven alsof ze een normale baan hebben, in hun vrije tijd zitten ze in de zon, ze schaken, maken uitstapjes, maken muziek enz..  Het enige wat enigszins naar het kamp verwijst zijn de prikkeldraadhekken, de afscheiding tussen het Vorlager, waar de nazi’s wonen, en het vernietigingsgedeelte van het kamp.

In het boek staan 291 foto’s, niet allemaal uit Sobibor. De eerste foto’s zijn afkomstig uit de jaren ’30. Niemann was vanaf het eerste begin een aanhanger van Hitler en sloot zich al vroeg aan bij de sa.  In november 1939 werd een select groepje ss’ers uitgenodigd in de Rijkskanselarij. Omdat de ss vond dat Niemann zijn werk in concentratiekampen erg goed deed was hij er één van.  Niemann was in 1931 bij de sa gegaan en nu werd hij ontboden in de Rijkskanselarij van de Fürher, een flitsende carrière, en bewijs dat hij een fanatieke, trouwe nazi was. De mannen kregen opdracht te gaan werken aan het vermoorden van patiënten uit psychiatrische inrichtingen, Action T4. (Genoemd naar Tiergartenstrasse 4). Niemann werd ‘stoker’ en ‘ontsmetter’. De stoker, een eufemistische en sarcastische naam, verbrandde de lichamen van de vermoorde mensen.

Dat het vermoorden, verbranden, vermalen van  mensen zelfs voor de grootste misdadigers niet vanzelf ging lezen we in het hoofdstuk: Van Völlen naar Sobibor, de ‘stokers’ konden zoveel drank krijgen als ze wilden, met grote hoeveelheden drank werden gevoelens weggedronken.

Niemann werd ervaren en efficiënt in het vermoorden en verbranden van de gevangenen, daarnaast toonde hij leiderscapaciteiten. Tijdens de oorlog werd hij steeds beter in zijn ‘werk’ en dat is te zien aan de promoties die hij kreeg. Hij was een onbekend radertje in het grote geheel, maar hij is wel (mede)verantwoordelijk voor het vermoorden van honderduizenden mensen. Alleen al in de periode dat hij deel uitmaakte van het kamppersoneel van Belzec, de eerste moordinrichtig van Aktion Reinhardt, was hij betrokken bij de moord op ongeveer 250.000 joden.

In de zomer van 1942 werd Niemann overgeplaatst naar Sobibor. Daar werd hij plaatsvervangend commandant, hij was zelfs een poosje commandant. Hij was in Sobibor een sleutelfiguur in het dagelijks kampleven. 

De foto’s die daar gemaakt zijn hebben een eenzijdige onderwerpskeuze, Niemann liet alleen ‘onschuldige’ afbeeldingen maken, toch krijgen we een uniek inkijkje in Sobibor.

Een aantal foto’s is gemaakt tijdens een reisje naar Berlijn, dit werd de heren aangeboden als beloning voor hun ‘goede werk’. Je gelooft haast niet wat je ziet, op blz. 233 bijvoorbeeld: de bus is gestopt en de mannen zitten gezellig in de berm te eten en te drinken. Het ziet er zo onschuldig uit, maar het zijn massamoordenaars die hier zitten te genieten.

De opstand van Sobibor en het einde van het dodenkamp worden belicht in een uitgebreid artikel en vervolgens zijn er foto’s van de teraardebestelling van de bij de opstand gedode ss’ers en Niemanns graf. De ss’ers kregen een heldenbegrafenis.

Interessant is ook het stuk over de vrouw van Johann Niemann, zij is in het fotoalbum van Niemann nadrukkelijk aanwezig. De titel van het hoofdstuk: ‘Henriette Niemann – Echtgenote en moeder, ingewijde en profiteur’, zegt genoeg over de teneur van het stuk. Henriette Niemann zette geld dat haar man roofde van de joden op verschillende spaarrekeningen en wist zo een aardig vermogen op te bouwen, ze wist het geroofde geld niet voor de geldhervormingen in veiligheid te brengen en raakte zo alles weer kwijt. Gelukkig maar, zou je er aan willen toevoegen.

Tijdens de presentatie zei Gerton van Boom, van uitgeverij Verbum, dat het boek je een onprettig gevoel geeft, het is een zogenaamd ‘daderboek’ en het kwaad lijkt door deze foto’s zo normaal. Tevens bewijst dit werk weer dat mensen als je ze geld en macht geeft bereid zijn alles te doen.

Het eerste exemplaar werd uitgereikt aan staatssectretaris van V.W.&S., Paul Blokhuis.

Een belangrijk boek.

Het Niemann album.

Diverse auteurs.

Uitgeverij Verbum.

14 oktober 2020

Op blz. 141 staan twee afbeeldingen van het kamp met daarnaast een genummerde legenda, de nummers staan echter niet in de afbeelding. Op de site van uitgeverij Verbum, onder de kop ‘Het Niemann album’, staan de nummers wel in de afbeelding. Hier ook een filmpje van de presentatie van het boek, recensie uit het Auschwitz Bulletin en meer.

Andere relevante sites:

www.sobibor.nl

www.sobibor.org

• 

•