Zuid-Holland en de eerste wereldoorlog.

Nederland was neutraal tijdens de Eerste Wereldoorlog, dat betekende echter niet dat het land niets merkte van de oorlog. Vele mannen werden gemobiliseerd, distributie van voedsel en kleding werd ingevoerd en vooral in de eerste maanden van de oorlog werd Nederland overspoeld met Belgische vluchtelingen, waarvoor onderdak en levensonderhoud moest worden geregeld.

Ook Zuid-Holland ondervond de gevolgen van de oorlog, de provincie vormt met Zeeland en Noord-Holland de westgrens van Nederland. Dat Nederland en dus ook Zuid-Holland ingeklemd lag tussen de oorlogvoerende landen speelde een grote rol in de gebeurtenissen in deze provincie.

Den Haag en Rotterdam hebben ieder een ‘eigen’ boek toebedeeld gekregen en komen hier niet aan bod.

Het boek is samegesteld uit materiaal dat veelal eerder is gepubliceerd. Echter, niet iedereen zal alle publicaties van de Zuid-Hollandse historische kringen gevolgd hebben. (Ik in ieder geval niet.)

Er wordt een  grote verscheidenheid aan onderwerpen behandeld: de visserij, oorlogsgraven, spionage, internering van Duitse en Engelse soldaten, vluchtelingen en meer.

Dit is geen boek dat je van kaft tot kaft hoeft te lezen en daarom begon ik met het stuk van Mark Sijlmans, dat over mijn woonplaats gaat, getiteld, ‘Hoe kwamen de ‘Engelschen’ op de Algemene Begraafplaats in Noordwijk ?’  In Noordwijk liggen 28 slachtoffers begraven, alleen Den Haag komt daar met 36 graven boven. Inderdaad vraag je je af, waarom is dat aantal in Noordwijk zo hoog?  In Engeland was in 1918 besloten dat er geen doden gerepatrieerd zouden worden. Eén miljoen lijken opgraven en naar het Verenigd Koninkrijk transporteren achtte men niet te doen, het was ook niet bespreekbaar. De schrijver voegt hier aan toe dat veel ouders en echtgenotes daar vanzelfsprekend anders over dachten.

Wat dan volgt is een bijzonder lezenswaardig stuk. De Engelsen wilden grond waar ze hun doden konden begraven, grond die voor eeuwig beschikbaar zou blijven. Na wat geregel werd ook Noordwijk uitgekozen. Naar alle gemeenten waar Engelse begraven waren werden door de Britten brieven gestuurd met de vraag of men mee wilde werken aan opgraven en (laten) vervoeren van de lichamen naar de nieuwe begraafplaats. Die brieven staan in het boek, evenals de reacties. De reacties waren in het algemeen welwillend. Helaas was de Noordwijkse burgemeester niet zo welwillende, graven konden voor niet langer dan twintig jaar gereserveerd worden en er moest betaald worden. De Noordwijkse wethouder werkte, soms buiten de burgemeester om, wel mee en de herbegrafenis vond uiteindelijk plaats.

Ook het stuk van Pim Haasbroek gaat over Noordwijk, hij kijkt naar de Belgische vluchtelingen in Noordwijk. Op 15 augustus 1914 waren er al 6000 vluchtelingen in Nederland, en na de beschieting van Antwerpen in de nacht van 7 op 8 oktober liep dat op tot ruim 700.000 mensen. Er zijn ramingen die tot 1 miljoen komen. In Zuid-Holland verbleven 57.000 vluchtelingen verspreid over 122 gemeenten.

Na het lezen van deze twee hoofdstukken ben ik netjes voorin begonnen. Het eerste hoofdstuk is een context-verhaal waar de details, die in andere artikelen naar voren komen in passen. Bijzonder om te lezen hoe enorm groot de invloed van de oorlog op het neutrale Nederland was. Dat was mij niet bekend. Wanneer je de maatregelen bekijkt die door de Nederlandse regering genomen werden lijkt het soms wel of je over de coronamaatregelen leest. Toen de coronacrisis in maart 2020 begon werd er massaal gehamsterd, onder meer toiletpapier. In 1914 gold het volgende: “De burgemeester had de bevoegdheid om ‘levensmiddelen, grondstoffen van levensmiddelen, huishoudelijke artikelen en brandstoffen’ die in de gemeente aanwezig waren in beslag te nemen en tegen een niet boven de door de minister vastgestelde prijs ter beschikking te stellen aan de plaatselijke bevolking en bedrijven.” Hoe zou daar nu op gereageerd worden? 

In de laatste oorlogsjaren liepen de tekorten aan levensmiddelen fors op. De aanvoer van essentiële grondstoffen en goederen liep door de door Duitsland uitgeroepen onbeperkte duikbotenoorlog aanzienlijk terug.  

Hierboven – IJzeren doodskisten: Vier artikelen waarin thematisch ingegaan wordt op het onderzeebootwapen, met aandacht voor de Duitse beslissing tot de onbeperkte duikbootoorlog.

In het artikel over de visserij wordt duidelijk hoe voorzichtig Nederland met Duitsland en Engeland om moest springen, beide wilden elkaars grondstoffen- en voedselvoorziening zo veel mogelijk belemmeren en keken daarbij met argusogen naar het neutrale Nederland. Toen Duitsland bijvoorbeeld constateerde dat er te weinig vis hun kant op kwam staakte ze de levering van kolen aan Nederland, maar Nederland kon niet onbeperkt aan Duitsland leveren, dat zouden de Britten niet tolereren. De kapstok van dit hoofdstuk zijn trouwens twee museale voorwerpen, een mooi uitgangspunt. 

Het hart van het boek wordt gevormd door een gevarieerd artikel van ruim 200 bladzijden over Goeree-Overflakkee. In dit artikel komen veel onderwerpen uit andere hoofdstukken terug, visserij, vluchtelingenopvang, mobilisatie etc., dit biedt mooi vergelijkingsmateriaal en vaak ook verdieping. Verder in dit hoofdstuk een bijzondere notitie:

‘Het bewaken van zo’n 900 kilometer grens en het veilig bevaarbaar houden van het Nederlandse deel van de Noordzee was voor het gemobiliseerde leger bijna niet te doen. Voor het leger zou alles beter beheersbaar zijn geweest als Nederland de kant had gekozen van één van de strijdende partijen, maar dat betekende oorlog en dan was Nederland ongetwijfeld onder de voet gelopen, want het Nederlandse leger was totaal niet toegerust om deel te nemen aan de gevechten.’

Niet alle artikelen zijn van hoog niveau, ik vind bijvoorbeeld het stuk over ‘Spionnen in de Delta’ wat mager. Dat wordt rechtgezet door het stuk van Edwin Ruis over ‘Spionage in Zuid-Holland tijdens de Eerste Wereldoorlog’. Een mooi inzicht in dat wereldje.      

Mooi zijn ook de passages uit de dagboeken van Louis van Vreumingen uit Gouda. Kort, krachtig en duidelijk.

Zuid Holland en de Eerste Wereldoorlog is een dik boek, zo’n 490 bladzijden boordevol informatie waarin vaak de focus op details ligt. Jammer van wat slordigheidsfoutjes, op blz. 68 en blz. 74 staat dezelfde kaart, waar die op blz. 68 best weggelaten had kunnen worden, af en toe spelfouten, op bladzijde 72 wordt gesproken over een ‘ hier afgedrukte foto’ die echter niet is geplaatst. 

Deze kleinigheden terzijde, ik heb met veel interesse de vele artikelen gelezen. 

Zuid-Holland en de Eerste Wereldoorlog.

Eindredactie: Henk  van der Linden. 

Uitgeverij Aspekt

2018

Ook in de serie ……….. in de eerste wereldoorlog. Zeeland / / Noord-Holland / Gelderland / Drenthe / ’s Hertogenbosch / Brabant / Utrecht / Amsterdam en Limburg.