De koning van Hispanje – Arnout van Cruyningen.

De sterke overtuiging dat hij bezig was met het verwerkelijken van Gods plan, leidde er niet alleen toe dat Filips onrealistische besluiten nam, maar bevrijdde hem ook van mogelijke gewetenswroeging. ‘aangezien zijn keuze overeenkwamen met die van Christus Zelf’, was hem alles toegestaan.

Naar dit boek keek ik uit vanaf het moment dat de verschijning ervan aangekondigd werd. Ik zat in de jaren zestig op een Hervormde lagere school en de geschiedenislessen waren van calvinistisch nationalistische aard. Dat is overigens geen veroordeling, maar een vaststelling. Willem van Oranje was de ‘Vader des Vaderlands’ die een min of meer foutloos leven had geleid. Verder deugde Karel V nog wel enigszins, maar over diens zoon Filips II viel geen positief woord te zeggen.

‘De koning van Hispanje’ is geen biografie, maar een studie naar Filips als dynast, als echtgenoot en vader, en als Katholieke koning met het accent op zijn rol in de Nederlandse geschiedenis. Speciaal wordt meer gekeken of het gangbare, negatieve, beeld van Filips II als ongenaakbare, duistere figuur recht doet aan deze man. Ik ben benieuwd.

Van Cruyningen geeft een overzicht van Filips jeugd waaruit  voor een groot deel het gedrag van Filips als vorst valt te verklaren. 

Filips trouwde vier keer, de Habsburgers trouwde bij voorkeur met familieleden met alle gevolgen van dien. Het waren, zoals toen in die kringen gebruikelijk, verstandshuwelijken. Zijn eerste huwelijk, in november 1543, was met zijn nichtje Maria Manuela van Portugal. Zij was familie van zijn beide ouders, Maria’s vader was een broer van Filips’ moeder en haar moeder was een zuster van zijn vader. Na de geboorte van hun zoon, Carlos, overleed Maria, zeventien jaar oud.

In de aanloop naar het huwelijk van Filips’ huwelijk met de Engelse Mary I Tudor komen we een niet te geloven gedraai van de hoofdpersonen tegen, het lijkt wel wat op wat Jacoba van Beieren probeerde toen ze onder haar huwelijk met Jan van Brabant uit wilde komen. De Engelse koning Hendrik VIII was getrouwd met de weduwe van zijn broer. Met deze vrouw, Catharina kreeg hij een dochter, Mary I Tudor. Hendrik werd echter verliefd op een andere vrouw, Anne Boleyn. Hij overtuigde zichzelf ervan dat zijn huwelijk met Catharina op Bijbelse gronden ongeldig was, wat betekende dat Mary een onwettig kind was. Catharina ging hier niet in mee, ze deed een beroep op de paus. Hendrik had zijn huwelijk inmiddels nietig laten verklaren en was in het geheim met Anne getrouwd met wie hij dochter Elizabeth kreeg. Karel V steunde zijn familielid Catharina, maar alleen in woorden. De paus verklaarde uiteindelijk dat het huwelijk van Hendrik en Catharina wel degelijk geldig was waarop Hendrik een wet bekend maakte die Elizabeth aanwees als eerste erfgenaam en hemzelf als hoofd van de Kerk van Engeland. Zo doe je dat!  Anne Boleyn werd in 1536 op beschuldiging van hoogverraad onthoofd. Hendrik trouwde opnieuw en Elizabeth werd buiten de erfopvolging geplaatst. Enkele jaren na Hendriks dood werd Mary I Tudor koningin van Engeland. Op aandringen van Karel V trouwde Filips II, na moeizame onderhandelingen, met  zijn elf jaar oude tante, Mary I Tudor, de Engelse koningin. Het werd geen gelukkig huwelijk.

Na het overlijden van Mary trouwde Filips met de achttien jaar jongere Elisabeth van Valois, dochter van de Franse koning. Elisabeth was voorbestemd te trouwen met Filips’ zoon Don Carlos, maar na Mary’s dood stuurde Filips de hertog van Alva naar Frankrijk om namens hem om de hand van Elisabeth te vragen. In snel tempo kreeg Elisabeth vijf kinderen, waarvan er twee bleven leven. Na de vijfde zwangerschap stierf de uitgeputte Elisabeth, op drieëntwintig jarige leeftijd, tijdens de bevalling. Elisabeth was erg gesteld geweest op haar stiefzoon Don Carlos, ooit haar verloofde. Carlos was een verstandelijk en lichamelijk beperkte jongeman. In plaats van de gebruikelijke zestien betovergrootouders had hij er slechts zes. In 1568 overleed Carlos, het jaar waarin ook Elisabeth overleed. 

Ik kan het niet laten om ook Filips’ volgende huwelijk even te noemen, het is allemaal zo wonderbaarlijk. Deze keer trouwde Filips met Anna van Oostenrijk. De moeder van Anna was de zuster van Filips waarmee hij dus de schoonzoon van zijn zus werd. Anna’s vader was voor de verandering ook weer familie, hij was een neef van Filips.

Hoofdstuk vier heeft als titel ‘Filips II en de Nederlanden’. In 1549 werd Filips gehuldigd als toekomstig troonopvolger van Karel V. Het werd niet expliciet gesteld, maar in de Nederlanden werd van de heerser rechtvaardigheid verwacht en de gehoorzaamheid van de bevolking was afhankelijk van de welwillendheid van de heerser. Voor de in Gent geboren Karel V was dit al moeilijk te begrijpen, voor Filips was het onzin. Onderdanen moesten zich laten regeren en het paste niet om overeenkomsten met hun vorst aan te gaan.

In 1555 volgde Filips zijn vader op. In 1559 was hij voor het laatst in Nederland. Waarom het na zijn vertrek snel mis ging legt Van Cruyningen duidelijk uit. Voor Filips was de Beeldenstorm de druppel die de emmer deed overlopen, hij stuurde de hertog van Alva met een grote legermacht naar de Nederlanden. Alva startte een ware terreurcampagne. Op eigen verzoek werd Alva in 1573 teruggeroepen. Hij had door zijn ongekende hardvochtigheid niet alleen bij protestanten, maar ook onder veel katholieken haat jegens Filips en Spanje gezaaid. Van Cruyningen: ‘Zijn bewind was een mislukking op epische schaal.’  Ook zijn opvolgers waren onsuccesvol.  In dit vierde hoofdstuk, waarin het bewind van Filips over de Nederlanden in het kort verteld wordt, van zijn aantreden tot zijn dood in 1598, komen wat mij betreft geen nieuwe gezichtspunten over Filips aan het licht.

In hoofdstuk zes wordt gekeken naar wat geschiedenisschrijvers, het eerst genoemde werk komt  uit 1679, over Filips hebben geschreven. Er zijn wel lovende woorden voor Filips, maar kritiek overheerst: meedogenloos, hard, willekeurig gezag, , jaloers, wantrouwend, wreed, huichelaar. Hoewel hij grote staatkundige bekwaamheden bezat wilde Filips heersen als een wreed en onverzettelijk dwingeland. Verklaringen voor zijn barbaarse koelheid bij folteringen en moordpartijen worden gezien als gevolg van zijn opvoeding.

In de tweede helft van de negentiende eeuw vinden we bij Rooms Katholieke schrijvers begrip voor Filips. Zijn daden worden niet goedgekeurd, maar geschiedde vanuit standpunten die Nederlanders niet begrijpen, maar Spanjaarden toen wel. In het begin van de twintigste eeuw verscheen, voor het Rooms Katholieke onderwijs geschreven geschiedenisboeken waarin Filips geprezen werd voor zijn optreden. Hij moest wel, het bestrijden van ketterij was en is immers in alle gevallen rechtvaardig. ‘Hij wilde niet dat er lieden in ons land kwamen, die de mensen overhaalden tot ketterij en hen aldus ongelukkig maakten.’ Willem van Oranje komt er in het geschiedenisonderwijs van de katholieken niet goed af.

Zo als aan de uitgebreide bovenstaande samenvatting is te zien staat dit boek vol wetenswaardigheden over Filips II. Het is zonder meer een interessant boek, echter wat mij betreft wordt er geen nieuw beeld van Filips II geschetst, het bekende negatieve beeld blijft bestaan. ‘Filips komt er in de geschiedenisboeken meestal niet goed vanaf’, staat er op de achterflap, Filips komt er in dit boek ook niet goed vanaf, dus daar verandert niets. Dat de Rooms-Katholieken, aan het begin van de 20^e eeuw, lovend sprak over Filips II is interessant om te lezen, er worden mooie voorbeelden gegeven.

Samenvattend: niet echt antwoorden op de op de achterflap gestelde vragen, Filips blijft de ongenaakbare, duistere figuur, maar wel een mooi beeld van enkele facetten van Filips II.

De koning van Hispanje. Fillips II, verguisd en geëerd.

Arnout van Cruyningen.

Omniboek

2021