In de schaduw van Schindler – Kevin Prenger.

Hoe moedig ben je in een oorlog, tijdens onderdrukking, als er mensen in nood zijn? Het aantal Jodenhelpers in het Duitse Rijk was niet hoog, maar wie betrapt werd kreeg dan ook te maken met enorme persoonlijke gevolgen zoals gevangenschap in een concentratiekamp, dit laat zien hoe dapper degene waren die wel hielpen.

Esther Struikmans, theoloog en specialist op het gebied van het Nabije Oosten, kwam tijdens een onderzoek op de Balkan cijfers tegen die informatie geven over het verzet in de Tweede Wereldoorlog. Zij geeft deze informatie in een ingezonden stuk in dagblad Trouw door. (4 mei 2022).

Albanië heeft in de Tweede Wereldoorlog geen enkele Jood op Albanees grondgebied, met uitzondering van geannexeerde gebieden, uitgeleverd. Alle Joden in Albanië werden volledig beschermd door de Albaneese bevolking, vaak met groot gevaar voor eigen leven.

Ook in Bulgarije, wederom met uitzondering van de geannexeerde gebieden, bleek dit het geval: de 48.000 Joden hebben daar allemaal de Tweede Wereldoorlog overleefd, dankzij kordaat optreden en grootschalige protesten van de bevolking, de regering en de national orthodoxe kerk. 

Ook buiten de Balkan was sprake van verzet. In Denemarken werd vrijwel de hele Deens-Joodse bevolkingsgroep met één spectaculaire reddingsactie, in Zweden in veiligheid gebracht. (Deze gebeurtenis krijgt ook in In de schaduw van Schindler aandacht.)

Geen halfslachtige compromissen, geen verraad van onderduikers, geen overhandiging van namenlijsten. De Denen bleven met hun handen van de bezittingen van de gevluchtte mensen af; bij terugkeer in 1945 troffen die hun huizen en bezittingen geheel ongemoeid aan.

Esther Struikmans (Trouw 04-05-2022): “Vrijwel ieder jaar wordt er bij de Nederlandse herdenking van de bevrijding door diverse sprekers op gehamerd dat we moeten leren van de geschiedenis, en dat we de gebeurtenissen van toen niet opnieuw mogen laten gebeuren. Een mooie manier om zulke lessen te trekken, is zorgvuldig te kijken naar goede voorbeelden van anderen.”

Zes goede voorbeelden komen we tegen in dit belangwekkende boek van Kevin Prenger.

De Jodenhelpers in het boek van Prenger zijn allen Duits. De meeste Duitsers hielden zich afzijdig, of ondersteunden de vervolging actief of passief, sommige behielden hun menslievendheid en boden hulp. Eigenlijk hetzelfde beeld als in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, in Nederland werd de Ariërverklaring bijvoorbeeld massaal ondertekend.

De schrijver probeert te verklaren waarom de zes hoofdpersonen deden wat ze deden; wat waren hun motieven, wat maakte in hen de held wakker?

‘De weg naar Auschwitz was gebouwd uit haat. Maar geplaveid met onverschilligheid.’ Ian Kershaw.

Na de inleiding volgt  achtergrondinformatie, waaronder aandacht voor de Joodse organisatie Yad Vashem die tot de dag van vandaag Jodenhelpers onderscheidt tot: Rechtvaardige onder de Volkeren, overigens een prachtige titel. 

Vervolgens worden in deel III de portretten van de Jodenhelpers geschilderd. Deze zijn bijzonder uiteenlopend. Armin T. Wegner had de Armeense genocide meegemaakt en zag dat in Duitsland hetzelfde stond te gebeuren, de titel van het hoofdstuk Roepende in de woestijn zegt verder genoeg. Gustav Schröder deed zijn heldenwerk in het groot, hij was kapitein van het schip waarmee 937 Joden naar de Verenigde Staten zouden varen, tot hilarieit van de nazi’s werden de passagiers zowel in Cuba als in de V.S. geweigerd, ‘Niemand wil ze hebben’, in plaats van terug te keren en de Joden aan de nazi’s over te leveren zocht Schröder wegen om deze mensen te helpen. Het is aan de moed en de vastberadenheid van de kapitein te danken dat meer dan 200 Joodse passagiers aan de nazi’s zijn ontkomen.

Het verhaal van Hermann Friedrich Gräbe lijkt op dat van Schindler, ook Gräbe gebruikte, met groot gevaat voor zijn leven, zijn bedrijf om Joden te redden.  Bijzonder detail, Gräbe getuigde na de oorlog tegen zijn landgenoten, oorlogsmisdadigers, en dat werd hem door veel Duitsers kwalijk genomen.  Hij ontving doodsbedreigingen van zijn landgenoten en in zijn woonplaats werd hij genegeerd en buitengesloten. De portretten van de Jodenhelpers zijn uitgebreid, we lezen over meer dan hun heldenacties, zoals het gedeelte over de behandeling die Gräbe van zijn landgenoten onderging. 

Onder de zes Jodenhelpers bevindt zich één vrouw; Maria Gräfin von Maltzan, ze noemde zich Maria Müller, een onopvallende naam. Maria had vanaf het eerste begin een hekel aan de nazi’s, ze verfoeiden hun gewelddadigheid en Jodenhaat. Ze heeft op veel manieren bijgedragen aan het verzet, met name in Berlijn, en is vaak door het oog van de naald gekropen, vrijwel altijd door flink te bluffen.

Kevin Prenger heeft voor dit boek veel onderzoek verricht, het boek is diepgravend en bijzonder boeiend. Het is allemaal waargebeurd in een verschrikkelijke tijd, maar het leest als een trein.

In de schaduw van Schindler – Jodenhelpers uit Nazi-Duitsland.

Kevin Prenger.

2022

Uitgever Hans van Maar.  Just Publishers.

Enkele boeken die op deze site besproken zijn en waarin net als in het hierboven besproken boek individuen worden gevolgd zijn:

Na het Achterhuis door Bas von Benda-Beckmann. Anne Frank Stichting / Querido – 2020.

Van naam tot nummer – slachtoffers van de Puttense razzia door Pieter Dekker en Gert van Dompseler.   Uitgeverij Louise – 2014.

Met Hitler tegen Stalin door Ardy Beld.     Aspekt – 2021.