De laatste slag – Berlijn april 1945. Cornelius Ryan.

Dit boek uit 1966 is niet verouderd. Sterker, het is een voordeel dat het werk niet lang na de oorlog geschreven is, de schrijver heeft namelijk met ruim zevenhonderd mensen die de Slag om Berlijn hebben meegemaakt gesproken. Daarnaast zijn duizenden documenten gebruikt, waaronder documententen die ook bij recenter geschreven werken als bron hebben gediend.

Uit de enorme hoevelheid verzamelde informatie heeft Ryan een boek van 555 bladzijden samengesteld.

Het laatste offensief tegen het Derde Rijk begon 16 april 1945. De schrijver neemt in zijn boek de tijd die hieraan vooraf ging onder de loupe. En dat van die loupe is hier letterlijk te nemen, want er komen veel details ter sprake.

In oorlogen sterven velen een zinloze dood, het maakt boeken als deze aangrijpend om te lezen. De Slag om Berlijn, waarvan de uitkomst al vast stond, heeft velen het leven gekost en dat had voorkomen kunnen worden wanneer het regime zich overgegeven had, maar zoals bekend wilde Hitler van overgave noch terug trekken weten.

Generaal-kolonel Gotthard Heinrici zegt op een gegeven moment: “Je kunt net zo goed proberen de maan naar de aarde te trekken. Het is alles voor niets. Alles voor niets.”

Al voor de slag losbarstte was Berlijn, de minst nazi-gezinde stad, zwaar beschadigd. Het boek begint met een gedetailleerde somber makende beschrijving; wat een ellende! Citaat uit het boek: ‘Berlijn was een tweede Carthago geworden, en de doodsstrijd moest nog komen. Het was al een wonder dat mensen in deze wildernis van alom verwoesting nog konden bestaan.’

Het sarcasme over het ware gezicht van vele nazi’s dat we ook in Acht dagen in mei tegenkomen komt hier ook voor. Een Berlijner weet dat de eindslag om de stad nog niet begonnen is zolang  hij in het huis van een bekende nazi het grote portret van Hitler nog ziet hangen, want ‘Hij wist hoe de bureaucraten van het Derde Rijk waren; als de toestand werkelijk kritiekwas, zou dat aan de Fürher gewijdde altaar nu al zijn verdwenen.’

Ryan onderbouwt zijn verhaal met veel getallen om bijvoorbeeld duidelijk te maken hoe zwaar de stad is getroffen. De cijfers maken het boek niet minder leesbaar, het zijn geen opsommingen,  ze maken de situatie duidelijker.

Het boek is opgebouwd uit vijf delen: De stad / De generaal / Het doel / De beslissing / De slag.

In deel 1, De stad, maken we kennis met inwoners van Berlijn. Ieder heeft zijn eigen gedachten over de komende slag. Zo konden de weinige communisten in Berlijn niet wachten tot de Russen kwamen. Kleine groepen hadden hard gewerkt aan een plan voor de bevrijding, ervan overtuigd dat hun aanbevelingen zouden worden opgevolgd. In het boek Acht dagen in mei van Volker Ullrich kunnen we lezen dat de Duitse communisten zwaar teleurgesteld werden. Ze werden door de Russen genegeerd: ‘Velen hadden gedacht dat 1 mei  een ‘grandioos verbroederingsfeest van Duitse en Russische communisten zou zijn, maar daarvan was niets te merken.’

Het laatste stuk van dit hoofdstuk gaat niet over burgers, maar over Hellmuth Reymann, die half februari ’45 telefonisch van Hitlers adjudant te horen kreeg dat hij tot militair commandant van Dresden benoemd werd. Reymann was kapot van verdriet over de verwoestte stad, verloor zijn zelfbeheersing en riep door de telefoon: “Vertel hem (Hitler) dat er hier niets te verdedigen valt behalve puin.”

Ondanks zijn woedeuitbarsting wordt hij even later gebeld met de mededeling dat hij commandant van Berlijn is benoemd. Hitler heeft Berlijn tot vesting verklaard, maar Reymann ontdekt dat de fortificaties alleen in de verbeelding van de Fürher bestaan. Niets was gedaan om de stad op een aanval voor te bereiden. Er was geen plan, geen verdedigingswerken en praktisch geen troepen. Nog erger: er waren geen voorzieningen getroffen voor de burgerbevolking; een evacuatieplan voor de vrouwen, kinderen en ouderen bestond niet.

Deel 2 handelt over de generaal die de Wehrmacht moet leiden. Ook dit is een hoofdstuk vol details, heel interessant. Het gaat over generaal-kolonel Gotthard Heinrici. Hij krijgt tegen het einde van de oorlog het commando over de Legergroep-Weichsel. De legergroep die de Russische opmars richting Berlijn moet stoppen. Wanneer hij op weg is naar het hoofdkwartier van de Duitse generale staf om zijn benoeming te aanvaarden ziet hij vrachtwagens volgeladen met kaarkasten, documentkasten, kartonnen dozen, kunstvoorwerpen, prachtige meubels, in kratten verpakte schilderijen, beeldhouwerken en meer vanuit de richting van Berlijn naar het zuiden rijden. Daar tussen rijden tal van grote luxe personenauto’s met zilveren swastika-emblemen. Het zijn de partij-bureaucraten van het Derde Rijk die met vrouwen en kinderen het strijdtoneel zo snel mogelijk verlaten. 

Voor Heinrici was Himmler commandant van Legergroep-Weichsel geweest. Himmler, die geen enkele ervaring had in het commanderen van troepen te velde, was verantwoordelijk voor het praktisch ineenstorten van het front.

In dit hoofdstuk beschrijft Ryan ook hoe de geallieerden al lang voor het einde van de oorlog, ook al voor de bijeenkomst op Yalta, tot overeenkomst over de toekomst van Duitsland waren gekomen. Hitler heeft tot het eind verkondigt dat de geallieerden op een goed moment ruziënd uit een zouden gaan, hier wordt duidelijk dat ze, ondanks onenigheden, gelijke opvattingen en een gemeenschappelijke doelstelling hadden.

In deel 3, het doel, lezen we over het plannen van de aanval op Berlijn. Daar speelt veel mee, wat bijvoorbeeld te doen als Duitsland plotseling instort of zich per direct overgeeft. Er werd uitgebreid gesproken over geallieerden luchtlandingen op Duitse vliegvelden, iets wat uiteindelijk niet zou gebeuren. 

Er werden veel plannen gemaakt, er moest met veel mogelijk scenario’s rekening gehouden worden. Bijvoorbeeld met onverwachte ‘medewerking’ van Hitler. Zijn besluit om ten westen van de Rijn stand te houden, in plaats van zijn gehavende troepen op stellingen terug te trekken die aan de oostelijke oever waren voorbereid, was rampzalig gebleken, het zou als één van de frootste militaire blunders van de oorlog geboekstaafd worden. Bijna 300.000 man waren gevangen genomen en 60.000 gedood of gewond.

Hoe snel de omstandigheden zich wijzigden wordt duidelijk in een door Ryan beschreven gebeurtenis: Op een gegeven moment rijdt een trein, beladen met pantservoertuigen en stukken geschut, dwars door aan weerszijden van het spoor oprukkende Amerikaanse troepen door, ze hadden gedacht dat de Amerikanen en Britten nog steeds ten westen van de Rijn stonden.

Al dit soort verhalen maken het boek van Ryan bijzonder boeiend en geven veel inzicht in de ontwikkelingen rondom deze slag.

Er is door de Verenigde Staten en Groot-Brittanië zo’n 16 maanden gesproken en geruzied over een bezettingsplan, een plan waar verbazingwekkend genoeg geen voorziening in getroffen was voor Engels-Amerikaanse toegang tot Berlijn.

Men moest vaak op eieren lopen, en had ook nog te maken met Stalin die zich alleen aan afspraken hield wanneer hem dat goed uit kwam.

Ryan besteedt aan de meest uit een lopende zaken aandacht, zo ook aan de dierentuin van Berlijn. Iets waar ik wel benieuwd naar was, want ik had er nooit iets over gelezen. Net als vrijwel alles in dit boek, lezenswaardig, maar verdrietig.

Naast de plannen van de geallieerden wordt er ook gekeken naar de plannen van Hitler, en zo komen we bij Hitlers voornemen tot een totale vernietiging van Duitsland, “De natie heeft zich zwak betoond.” 

Het vierde deel, de beslissing, is dik en laat zien hoe ontzettende moeilijk het voor Amerikanen, Britten en Russen is geweest om de eindstrijd gezamelijk te voeren. De door de nazi’s zo gewenste breuk tussen hen is er niet gekomen, maar het was af en toe kantje boord.  Dit deel van het boek gaat bijzonder diep op de verhoudingen tussen de geallieerden in, ik heb nog niet eerder een boek gelezen waarin dit gebeurt. De uitgebreidheid maakt het af en toe wel wat taai om door te komen.

In deel 2 lazen we over Helmuth Reymann die benoemd werd tot commandant van Berlijn. Maar ook bij de verdediging van Berlijn gebruikte Hitler de bekende verdeel en heers tactiek. Goebbels was gauleiter van Berlijn en hij vond dat hij, ondanks een gemis aan kennis van militaire zaken en van gemeentelijke bestuursaangelegenheden, de verantwoordelijkheid voor de verdediging van Berlijn had. Wie was nou verantwoordelijk?, Reymann, Goebbels of Hitlers militaire hoofdkwartier? 

Hitler nam nogal eens beslissingen die sterk in het voordeel van de geallieerden werkten. In deel 3 lazen we al een voorbeeld van Hitlers onbedoelde medewerking.

Tijdens de voorbereidingen voor de slag om Berlijn eist Heinrici zijn pantsereenheden, die op bevel van Hitler bij zijn legergroep weggehaald zijn, terug. Hitler wijst op een kaart naar de Oder, waar de Russen enorme troepenmachten verzamelen, en zegt dat het hier om een ondersteuningsaanval gaat die ten doel heeft verwarring te stichten. De hoofdstoot van de Russen zal gericht zijn op Praag. Heinrici is stomverbaasd. Hoe kon iemand zichzelf zo voor de gek houden?

In deel 5 is het dan tijd voor de slag. We komen in dit hoofdstuk veel Berlijners uit deel 1 tegen.

De geallieerden wilden de Duisters snel verslaan en als het niet snel genoeg ging werden harde maatregelen niet geschuwd. Het Negende Leger irriteerde zich aan Maagdenburg, de commandant van de stad weigerde de stad over te geven. Toen Simpson er genoeg van had liet hij bommenwerpers komen en ruim een derde van de stad werd plat gegooid.

De Duitse verdediging is niet goed voorbereid op de aanvallen van de Russen. Ryan schrijft dat Göring zich wel goed heeft voorbereid, niet voor het Reich, maar voor zichzelf. Buiten de poort van zijn buitenverblijf stonden 24 Luftwaffe-vrachtauto’s opgersteld, beladen met zijn kostbaarheden. Het konvooi stond op het punt rechtstreeks naar het zuiden weg te rijden. De meeste mensen van het Luftwaffe-hoofdkwartier in Berlijn zouden met hun uitrusting later op de dag in andere konvooien vertrekken. Dit gebeurde in een tijd dat een soldaat die zich terug trok ter plekke door de SS doodgeschoten werd.

Ryan plaatst bij het vertrek van Göring de kanttekening dat het bijna ongelooflijk is dat Göring op dit moment, terwijl vliegtuigen aan de grond stonden en voertuigen niet konden rijden door gebrek aan brandstof, niet alleen over vrachtauto’s, maar ook over ruime hoeveelheden benzine beschikte. 

Terwijl het leven voor de burgers extreem moeilijk was leefde Hitler in zijn eigen wereld. Ryan schrijft over de bekende episode waarin Hitler, terwijl hij met zijn vinger op een kaart wijst, schreeuwt dat legergroep Steiner de Russen tegen kan houden. Hitler heeft hier een plan voor. Legergroep Steiner bestond buiten het vlaggetje op de kaart echter niet.

Steiner krijgt het bevel op aan te vallen, hij heeft geen idee waar, wanneer of waarmee!

Een eminent patholoog, dr. Rudolf Hünckel is in Berlijn inmiddels bezig om zwaar overspannen te worden. Nadat hij uren lang naar het gieren van de granaten had zitten luisteren, stond hij plotseling op, rende naar het open raam en schreeuwde:”Der Kerl (Hitler) muss umgebracht werden!” 

Uit de vele gesprekken die Ryan gevoerd heeft komen soms mooie persoonlijke gedachten naar voren, zo schrijft hij over een Russische kapitein, Sergei Golbov, die getroffen wordt door het verschil tussen de werken van de mens en die van de natuur. Vruchtbomen begonnen te bloeien. ‘De bloesems leken witte sneeuwballen en in de voorsteden had elk tuintje zijn bloemen, maar dan zag je de reusachtige zwarte oorlogsmachines, de tanks, die door de tuinen ploegden-wat een tegenstelling!’

De laatste slag is een boek dat iedereen die tot in detail kennis  over deze periode van de Tweede Wereldoorlog wil hebben moet lezen.

De laatste slag.

Cornelius Ryan.

Just Publishers.

Opnieuw gepubliceerd: 2013.