Selma – Ad van Liempt.

De vrouw die Sobibor overleefde.

Selma Engel-Wijnberg: “Wat mij vooral bezig houdt is de vraag: hoe is het toch mogelijk dat ze al die mensen hebben kunnen vermoorden? Hoe is dat toch mogelijk? Dat er niets tegen gedaan is, ik kan daar nog nachten van wakker liggen. Hoe is het toch mogelijk, hoe is het toch mogelijk?”

In de eerste hoofdstukken van het boek maken we kennis met Selma en haar familie. We lezen over haar jeugd, over het uitbreken van de oorlog, het onderduiken, de gevangenneming van Selma en uiteindelijk het transport naar Sobibor.

In hoofdstuk 4 wordt de geschiedenis van Sobibor uit de doeken gedaan met daarin gruwelijke details, zoals dit: ‘Daarna volgt een proefvergassing.’ Er worden 250 Joden in ongeveer 10 minuten gedood, het kamp kan gaan draaien.

In februari 1943 brengt Himmler het kamp een bezoek, hij is getuige van een vergassing en spreekt lovende woorden over de gang van zaken in Sobibor. Himmler trekt echter een gevolgrijke conclusie; de capaciteit van Sobibor wordt onvoldoende gebruikt. Het kamp kan makkelijk ook transporten uit West-Europa aan. En zoals het gaat na wensen/uitspraken van hoge Nazi’s wordt er ook nu direct actie ondernomen, al twee weken later vertrekt een transport uit Westenbork naar Sobibor. Op 6 april 1943 vertrekt het transport waarvan Selma Wijnberg deel uit maakt.

Al direct na aankomst moet Selma, die niet bij aankomst vergast is maar te werk is gesteld, opdraven op een feest van SS’ers. Sommige gevangenen moeten muziek maken, anderen moeten dansen. Selma wordt ten dans gevraagd door de Pool Chaim Engel. Vanaf dat moment zijn zij samen gebleven.

Boeken over concentratiekampen zijn vaak moeilijk te lezen en dat geldt ook voor dit boek. De beschrijving van de periode dat Selma ziek was, ze kreeg tyfus, is vreselijk. Hoe is het mogelijk dat iemand dit overleeft?

Het aantal gruwelijkheden dat overlevenden overgeleverd hebben is onbegrensd. Van Liempt schrijft: ‘ In Sobibor is de SS-bewaker zijn eigen God. Er is geen enkele controle op wangedrag, al die SS-mannen kunnen ongelimiteerd hun driften of hun woede botvieren op weerloze, rechteloze Joden.’

Chaim Engel is in een poging het kamppersoneel te doorgronden tot een conclusie gekomen, (1990): ‘Die kerels beweren dat ze alles op bevel deden maar dat was absoluut niet zo, ze deden waar ze zin in hadden. Ze kregen geen commando om iemand dood te schieten, ze deden het uit zichzelf.’

Dat de Duitsers nier voor niets zo’n moeite deden om nieuw aangekomen Joden in het ongewisse te laten betreffende hun lot wordt duidelijk als in 1943 een groep gevangenen uit, Belzec, een kamp dat gesloten wordt, arriveert in Sobibor, deze mensen weten dat ze vergast gaan worden. Na aankomst begonnen de Joodse gevangenen alle kanten op te rennen, ze weigerden de gaskamers in te gaan. Ze werden overal door het kamp heen doodgeschoten.  Het is de Duitsers in de zomer van 1943 al duidelijk dat het verkeerd gaat en ze beginnen met het uitwissen van de sporen van de massamoorden, vandaar de sluiting van Belzec.

In juli 1943 heeft Heinrich Himmler besloten dat Sobibor moet worden omgevormd tot een ‘normaal’ concentratiekamp, niet alleen vernietigen, maar ook produceren. In september arriveert een transport uit Minsk. Hierbij bevinden zich honderd Joodse soldaten, krijgsgevangenen. Eén van hen, Alexander Petsjerki zal een belangrijke rol spelen bij de ontsnapping. 

Het verslag van de ontsnapping is buitengewoon spannend, veel gevangenen worden neergeschoten, veel worden er weer opgepakt, maar Selma en Chaim weten uit handen van de Duitsers te blijven, ze kunnen onderduiken en verblijven negen maanden!! op de zolder van een stal. Een zolder die te laag is om recht op te staan. Wat er in die negen maanden gebeurde is een beproeving waarvan je niet kunt geloven dat mensen het doorstaan. 

Na de bevrijding van Polen door de Russen kunnen Selma en Chaim hun onderduikadres verlaten. Echter, Polen wordt overspoeld door een golf van antisemitisme. Na de nederlaag van de Nazi’s slaan de Polen aan het moorden. Uiteindelijk kunnen ze beginnen aan de lange reis naar Nederland. Vanuit Polen reizen ze per trein helemaal naar Odessa, daar gaan ze aan boord van een schip dat hen naar Marseille brengt. (Chaim weet ongezien aan boord te komen, Polen mogen niet mee). 

Op de boord voltrekt zich weer een drama, de baby van Selma en Chaim, de zevenenhalve maand oude Emiel, overlijdt. Selma: “Hij is in de zee overboord gezet. Dat was het. De kist is overboord gegooid.” Vanuit Marseille gaat het per trein naar Nederland, Otto Frank, die nog niets weet over de lotgevallen zijn gezin, is één van de passagiers. En op 1 juni arriveren de twee in Zwolle.

Over de behandeling die Selma en Chaim in Zwolle kun je je alleen maar verbazen, zo ongevoelig en mensonterend. Van Liempt kan deze periode niet anders dan met ingehouden woede en niet zo ingehouden cynisme beschrijven.

Ook in dit boek kom je weer informatie tegen die laten zien hoe makkelijk de Duitse misdadigers hun straf ontlpen. Eén van de grootste beulen uit het kamp, Frenzel, wordt  in de jaren ’80 in een hernieuwd proces opnieuw veroordeeld tot levenslang. Onder meer om gezondheidsredenen hoeft hij niet terug naar de gevangenis, vervolgens leeft hij nog meer dan tien jaar in een Duits bejaardenhuis.

Er zijn ook nog mensen die het als hun taak zien dergelijke ‘beesten’ te verdedigen. De verdediging van Frenzel krijgt Selma zover dat ze toegeeft dat ze de twee ergste beulen, Frenzel en Wagner, wel eens door elkaar haalt. Klopt haar herinnering dan wel?, zo vraagt de verdediging zich af. Stel je voor dat je Frenzel beschuldigt wordt van 1000 moorden terwijl het er maar 950 waren!

Een bijzondere bijlage is het dagboek van Selma Engel zoals ze dat bijhield tijdens haar onderduikperiode in Rakolupy-Polen. Hierin schrijft Selma onder meer: “Ik ben altijd bang dat er geen vriendelijkheid meer is in deze wereld. Sinds wij beneden wonen (Niet meer ondergedoken) hebben wij nog geen vriendelijkheid ondervonden.” 

Met dit boek voegt Van Liempt een nieuw en onmisbaar hoofdstuk toe aan de geschiedenis van het Derde Rijk en dan met name de concentratiekampen.

Chaim Engel is in 2003 overleden, Selma Engel is op zesennegentig jarige leeftijd overleden in december 2018.

Bij het boek zit een DVD van 45 minuten waarop een programma dat door de NOS is uitgezonden. Het programma is zeer de moeite waard, zeker wanneer Selma Engel zelf aan het woord komt. Het maakt het verhaal nog indringender. Naast fragmenten uit het interview dat Van Liempt met Selma Engel had zien we stukjes uit de film ‘Escape from Sobibor’, beelden uit 1983 van een uitzending van actualiteitenrubriek Hier en nu en Van Liempt komt in beeld als hij over Selma Engel vertelt. Hij doet dat in het hotel dat Selma’s ouders begonnen zijn; Hotel Wijnberg. Een waardevolle aanvulling op het boek.

Selma, de vrouw die Sobibor overleefde.

Ad van Liempt.

Uitgeverij Verbum.

2010.