Biografie van de Zuiderzee – Arie Kok.

850 jaar geschiedenis in 25 verhalen.

Arie Kok: ‘Het begon voor mij tijdens de zomervakantie van 1976……..   Ik keek om me heen, zag het kale land en probeerde me een voorstelling te maken van de aanrollende golven die tegen de palen uiteenspatten. En ik keek omhoog, naar het kerkje, dat eenzaam en gesloten op de hoogte stond. “Woonden hier mensen?” vroeg ik. “Lang geleden wel,” zei mijn vader. “Ze moesten weg, het werd te gevaarlijk om op Schokland te wonen, en ze waren te arm.”  Schokland. Ik proefde het woord op mijn tong, en voor mijn geestesoog zag ik eilanders voorbijlopen, sombere mensen, hangend tegen de wind in. Ze gingen het kerkje binnen. Sinds die zomer heeft het verhaal van de verdwenen zee en zijn kustbewoners me niet meer losgelaten.’ 

Tot zover Arie Kok, voor mij geldt vrijwel hetzelfde. Hoewel ik al belangstelling had voor Zuiderzeedorpjes, en er veel bezocht had, sloeg de vlam pas echt over toen ik, begin jaren ’80, Schokland bezocht. Dat was in eerste instantie omdat ik een tocht langs Nederlandse vuurtorens, al dan niet in bedrijf, maakte. De sfeer en de geschiedenis van dit oude  eiland spraken mij aan. Sindsdien ben ik er nog enkele keren geweest en lees er graag over. Vorig jaar verscheen  ‘Eens ging de zee hier tekeer’ – Het verhaal van de Zuiderzee en haar kustbewoners van Eva Vriend en nu heeft de Zuiderzee zelfs haar eigen biografie.

Eén van de bronnen die Arie Kok gebruikt is ‘Ooggetuigen van de vaderlandse geschiedenis in meer dan honderd reportages’ van Geert Mak (1991),  de ‘Biografie van de Zuiderzee’ heeft een soortgelijke opzet. Ieder hoofdstuk heeft een titel met daaronder een korte samenvatting, bijvoorbeeld hoofdstuk 12: ‘Ontkomen aan de gevaren waarin we zo schandelijk gebracht ware’ – ‘Jan Ysack van der Werfs verslag van een barre tocht over het ijs naar Stavoren.’ 

De biografie vertelt chronologisch over de Zuiderzee en begint bij het ontstaan door de grote storm van Allerheiligen in 1170.  Vervolgens passeren verschillende plaatsen en personen de revue. Zo wordt het verhaal van de Vrouwe van Stavoren vertelt, een ander verhaal dan dat ik ken over de Vrouwe, maar zo gaat dat met mythes en legenden.

Eind 1300, begin 1400 probeerde Albrecht van Beieren, graaf van Holland, Henegouwen en Zeeland Friesland onder zijn gezag te brengen, tevens wilde hij, rijkelijk laat, wraak vanwege de voor de Hollanders zo onfortuinlijk verloren slag bij Warns uit 1345. Albrecht was een machtige graaf, maar tegen de taaie Friezen bleek hij niet opgewassen. De strijd om Friesland gaat daarna nog lang door. Eén van de bekendste vrijheidsstrijders is Grote Pier (ca. 1480-1520). Wie meer over hem wil weten dan wat in dit boek vermeld wordt kan de documentaire Buter, brea en swarte bledsiden – De skaadkant fan Grutte Pier van Omroep Friesland terugkijken. Deze werd in december 2020 uitgezonden. Onlangs het feit dat de meeste Friezen niet veel van Pier weten dragen ze hem een warm hart toe. Zo denkt vier op de tien Friezen dat Pier, ruim voor zijn geboorte, meevocht in de slag bij Warns. Pier vocht voor de Friezen, maar vooral voor eigen gewin, hij was wreed, maakte vele slachtoffers en moordde zonder werkelijk doel hele dorpen uit. Trouw aan de tijdsgeest ontving Omroep Frysland, ernsige, bedreigingen als ze door zouden gaan met het belasteren van Grutte Pier.

Arie Kok dist het ene na het andere lezenswaardige verhaal op. Mijn aandacht ging natuurlijk een beetje extra uit naar de stukken over Schokland en ik werd niet teleurgesteld. Het was op Schokland niet alleen de armoede die heerste, maar veelal was het leven op het eiland niet makkelijk. Er vonden veel overstromingen plaats, grote stukken van het land verdwenen in zee, in februari 1825 woedde er weer eens een storm, van de palendijk dreven maar liefst 1800 palen de Zuiderzee in. Onderweg verwoestten de zes meter lange palen alles wat ze tegenkwamen. 

Ondanks alle ellende bleven de Schokkers gehecht aan hun eiland. Als de regering echter besluit dat het eiland ontruimt moet worden gaat dit in 1859 zonder veel protest. Ik vind het mooi om te lezen dat in datzelfde jaar een aantal oud-Schokkers een advertentie in de Kamper Courant plaatse waarin ze de koning toestemming verzochten om terug te mogen keren naar hun geliefde eiland. 

Kok schrijft over een onderzoek, waarover we ook kunnen lezen in het boek van Eva Vriend. Heeft er ooit een Zuiderzeeras bestaan, een soort oer-Nederlander? Bijzonder is ook het verslag van twee kooplieden die over de bevroren Zuiderzee van Enkhuizen naar Stavoren wilde reizen. Wat worden deze mannen bedonderd! En wat te denken van de vrouwen van V.O.C. zeemannen. Zij zagen hun man voor jaren vertrekken en bleven zonder inkomsten achter. Ook dat is de V.O.C. die Holland zo rijk maakte. Lees over de wrede oplossing die vrouwen uit Enkhuizen hadden wanneer ze in die lange eenzame jaren zwanger werden van een ander dan hun man.

Het is ondoenlijk alle hoofdstukken aan te tippen, ieder verhaal is goed gekozen. Voor mij nieuw is het verhaal dat na de Eerste Wereldoorlog een Duitse prins op Wieringen gedwongen een aantal jaren in ballingschap moest. Dat verliep niet onopgemerkt.

De laatste watersnoodramp vond plaats in 1916. De dijken braken, zout water stroomde het polderland in, boerderijen en dorpen liepen onder. Deze ramp was het laatste duwtje in de rug van Lely’s plan tot aanleg van de afsluitdijk. Lely presenteert zijn plan tot afsluiting voor het eerst in 1891, 29 jaar later, in 1920 gaan de werkzaamheden van start en in 1932 is de Zuiderzee officieel het IJsselmeer. Na de ramp van 1916 bezoekt koningin Wilhelmina onder meer twee gezinnen waar net een baby geboren is, de koningin laat geld achter en stuurt een kraamuitzet. De ouders moeten hun kind een nieuwe naam geven: ze gaan beide Wilhelmina heten. De koningin deed haar goede werken graag  in stilte. 

De biografie van de Zuiderzee is een heerlijk boek waarin de geschiedenis vanuit verschillende hoeken wordt bekeken. En na het lezen krijg je zin om weer eens naar de Zuiderzee-plaatsen te gaan.

Biografie van de Zuiderzee – 850 jaar geschiedenis in 25 verhalen.

Arie Kok.

Uitgeverij Omniboek.

2021.