Gemmeker, commandant van Westerbork – Ad van Liempt.

De 49-jarige Hartog Werkendam was in het voorjaar van 1944 voor de woning van Gemmeker met zijn kruiwagen en bezem aan het werk. Daar werd hij door een voor hem onbekende man in hemdsmouwen in het Duits aangesproken. Werkendam verstond geen Duits, maar begreep wel dat de man vond dat hij te langzaam werkte en dat hij zijn pet af had moeten nemen. Het was commandant Gemmeker die weer eens geïrriteerd was. Werkendam kende Gemmeker niet van gezicht. De commandant kafferde hem uit en stuurde hem naar de strafbarak, dat betekende dat hij binnenkort op transport zou gaan. Zijn echtgenote probeerde haar man, die protestants was, door een schrijven aan de Nederlands Hervormde Gemeente vrij te krijgen. Gemmeker beschouwde haar brief als het naar buiten brengen van lasterlijke informatie. Ook zij kwam in de strafbarak. Beide vertrokken op 3 september 1944 met het laatste transport uit Westerbork naar Auschwitz en werden daar vermoord. De precieze aanklacht tegen Werkendam: het niet groeten van de commandant.

Gemmeker heeft na de oorlog stelselmatig alle verantwoordelijkheid voor zijn daden ontkent, hij handelde altijd in opdracht van zijn meerdere in Den Haag en hij wist niet wat er met de gedeporteerde joden gebeurde. Dat geldt ook voor dit geval. Uit een gesprek dat na de oorlog met Josef Bartelds die bij Werkendam in de barak zat en contact met hem had blijkt, ook nu weer dat de waarheid anders is: ‘Mijns insziens is dit een geval dat twee personen, zuiver op initiatief van Gemmeker, op transport zijn gesteld, terwijl hij geweten moet hebben wat er met hen in Auschwitz zou gaan gebeuren.’ (Blz. 178).

Deze biografie verscheen in 2019 en was tevens het proefschrift van Van Liempt voor promotie aan de Rijks Universiteit van Groningen.

Van Liempt behandelt uitgebreid de jeugd van Gemmeker en diens loopbaan alvorens hij in oktober 1942 commandant van Kamp Westerbork werd. Verder trekt de schrijver ruim honderd bladzijden, rijkelijk gevuld met citaten uit getuigenverhoren, uit voor de onderzoeken en rechtszaken na de oorlog. Ook hier kunnen we ons, met de schrijver, verbazen, dan wel boos maken, over het belachelijk lage vonnis. De man die zorgde voor het op beestachtige wijze, minutieus deporteren van zo’n 80.000 mensen kreeg 10 jaar gevangenisstraf. Wegens goed gedrag kwam hij eerder vrij en al in 1951 was hij weer terug in Düsseldorf! In Duitsland zijn nog twee onderzoeken naar hem gestart, maar er kwamen geen rechtszaken. Van Liempt beschrijft deze onderzoeken en vertelt waarom er geen rechtszaken kwamen en de bijzonderheden daaromtrent. Hoe die korte straf bij de overlevenden en familie overkwam laat zich raden. Na de oorlog kwam de zaak van een, door Gemmeker uit woede, gedeporteerd meisje uit Amsterdam aan de orde. Gemmeker wist van niets meer, maar de moeder van het meisje verklaarde: ’Ik heb nog maar één wens in mijn leven en dat is dat ze Gemmeker gaan ophangen. Hij is het geweest die mijn verdere leven totaal verwoest heeft.’ 

Het ontkennen van betrokkenheid bij nazi-misdaden, zelfs het ontkennen van kennis hierover zou levenslang op Gemmekers repertoire staan. Hij werkte bij de politie in Düsseldorf toen in november 1938 de Kristalnacht plaats had, na de oorlog verklaarde Gemmeker dat hij niet op de hoogte was geweest van wat er die nacht te gebeuren stond. Dit terwijl inmiddels bekend was dat hij de instructies van de Gestapo aan de politie van Düsseldorf had doorgegeven. Nog een voorbeeld van ontkenning en van de onbetrouwbaarheid van Gemmeker, na de oorlog werd hem gevraagd of hij, die een opleiding bij de SS had gehad, wel eens van de Endlösung der Judenfrage had gehoord? ‘Nooit van vernomen, absoluut niet, weet ik zeker, nooit gehoord, noch gelezen.’  (Blz. 63).

Van Liempt maakt met citaten van gevangenen die het kamp overleefd hebben duidelijk dat zelfs de gevangen wisten wat hen na het transport te wachten stond. Ze wisten niet precies hoe het zou gebeuren, maar ze wisten dat ze zouden gaan sterven. Eén van de ondervraagde zegt: ’De barakoudste las de namen van de lijst die hij in zijn handen had. Dat stond gelijk met het oplezen van doodvonnissen.’ 

In de eerder verschenen biografie van Lotte Berger  over Gemmeker wordt, net als in deze biografie, aandacht geschonken aan de ‘correcte, beheerste’ manier van doen van Gemmeker.  In deze biografie zegt een overlevende: ‘Bij een brutale behandeling weet je wat je te wachten staat. Bij Gemmeker ging dat alles ‘cavalier-achtig’. Koelbloedig en met een glimlach heeft hij de mensen bedonderd.’ 

In hoofdstuk 6 wordt beschreven hoe op bijzondere wrede manier de gehandicapten uit het Apeldoornse Bos op transport werden gezet. Traditionele reactie van Gemmeker:’Ik was met mijn detachement hoofdzakelijk belast met de afzetting van het terrein. Met het inladen van de patiënten heb ik mij net als mijn detachement niet bemoeid.’ 

Dat Gemmeker na de oorlog een overtuigd nazi bleef blijkt onder meer over zijn boosheid als zijn kleindochter Ruth blijkt te heten: Een joodse naam! De zoon van één van zijn dochters noemde hij een bastaardkind omdat de vader Grieks was. Beide dochters verbraken het contact.

De biografie is lezenswaardig, veel informatie over de geschiedenis van Westerbork en Gemmekers handel en wandel. Dat Van Liempt een afkeer heeft van zijn onderwerp is tussen de regels door goed te merken. Van Liempt heeft voor deze interessante biografie veel bronnen geraadpleegd, archieven ingezien en interviews afgenomen. Mocht nog iemand het idee hebben dat de joden in Westerbork het getroffen hadden met zo’n correcte commandant dan zal die mening na lezing van deze biografie veranderd zijn.

Gemmeker – Commandant van kamp Westerbork.

Ad van Liempt.

Uitgeverij Balans.

2019

Noot:

Na publicatie van het proefschrift, waarop dit boek gebaseerd is, ontstond er rumoer over het al dan niet plegen van plagiaat. Teksten overnemen zonder bronvermelding is plagiaat en dat is volgens universiteitsregels wetenschapsfraude. Uit wat ik lees ben ik het met de onderzoekscommissie eens dat hier eerder sprake is van onzorgvuldigheid dan van plagiaat, maar de lezer oordeel zelf. Een stuk hierover, geschreven door de indiener van de klacht tegen Ad van Liempt,  is te vinden op:

reportersonline.nl/universiteit-groningen-wuift-plagiaat-in-proefschrift-weg-als-onzorgvuldigheden/